Mostowski Tadeusz Antoni h. Dołęga (1766–1842), kasztelan raciąski, działacz Sejmu Czteroletniego i powstania kościuszkowskiego, minister spraw wewnętrznych Ks. Warsz. i Król. Pol., krytyk literacki i wydawca. Ur. 19 (lub 29) X w Warszawie, był synem Pawła Michała (zob.) i Anny Rozalii z Hylzenów, bratem Józefa (zob.). Po śmierci ojca w r. 1781 opiekował się oboma braćmi podkanclerzy Joachim Chreptowicz, on zapewne zadbał o ich wychowanie i późniejszą karierę. M. uczył się w pojezuickim Collegium Nobilium w Warszawie, następnie – jak później wspominał – studiował rolnictwo w Niemczech, Szwajcarii i Francji, interesował się także prawem i administracją. Po powrocie do kraju pracował jako asesor (w początkach 1790 r.) W sądzie kryminalnym. Z podstolego wyszogrodzkiego został 29 XI 1790 kasztelanem raciąskim. Należał do aktywniejszych działaczy Sejmu Czteroletniego – trudno jednak bliżej określić zakres jego prac, gdyż mylony bywa (m. in. Sokolnicki) ze swoim bratem Józefem, posłem inflanckim w r. 1790. M. był zwolennikiem nowej konstytucji, którą poparł na posiedzeniu sejmu 3 V 1791, a w mowie 26 VI entuzjastycznie o niej się wyrażał, sprzeciwiając się proponowanej limicie sejmu. Na sesji sejmowej 6 VI opowiadał się za utworzeniem jednej centralnej magistratury policji dla całego kraju. Należał do Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Jako senator z Wielkopolski został dokooptowany do deputacji konstytucyjnej w celu przyspieszenia jej prac. Od stycznia 1791, wraz z Julianem Ursynem Niemcewiczem i Józefem Weyssenhoffem, wydawał własnym nakładem „Gazetę Narodową i Obcą”. M. zajmował się sprawami finansowymi i organizacyjnymi czasopisma (biuro mieściło się w domu Mostowskiego przy ul. Bielańskiej 602), kierował też działem zagranicznym i często pisywał na ten temat. Redagował zwłaszcza wiadomości z Francji w duchu przychylnym dla rewolucji (kontaktował się z M. L. Descorchesem) i prawdopodobnie był autorem satyrycznych wypadów pisma przeciw duchowieństwu. Podobno pisywał też artykuły przychylne Konstytucji 3 maja i Polsce dla prasy francuskiej, zwłaszcza ogłaszane w „Moniteur”, i przyczynił się do opublikowania fragmentów Konstytucji w tej prasie. W początkach 1792 r., w następstwie konfliktu z tłoczącym „Gazetę” właścicielem drukarni Piotrem Zawadzkim, kupił własną drukarnię, w której prócz „Gazety” drukował także broszury i ulotne pisma polityczne oraz powieści. W swych wystąpieniach prasowych i na forum sejmu bronił przeprowadzonych reform i nawoływał do rozbudowy armii. Stosunki między braćmi Mostowskimi nie układały się w tym czasie dobrze. Po śmierci matki w r. 1791 procesowali się o dobra spadkowe, m. in. o miasteczko Kuczbork i kilka wsi w ziemi zawkrzeńskiej.

Po zwycięstwie konfederacji targowickiej i zamknięciu „Gazety Narodowej i Obcej” wyjechał przez Drezno i Szwajcarię do Paryża (przybył tam w październiku 1792), podróżując początkowo wspólnie z żoną, a następnie z Rozalią z Chodkiewiczów Aleksandrową Lubomirską (zgilotynowaną 30 VI 1794 w Paryżu), z którą łączyły go bliskie osobiste stosunki. W kwietniu 1793 nawiązał kontakty i współpracę (może za pośrednictwem Scipiona Piattolego) z polskimi emigrantami w Saksonii, przygotowującymi wybuch powstania, i uczestniczył w ich staraniach o pomoc Francji. Podejrzewany przez jakobinów o kontakty z arystokracją i rojalistami francuskimi (stało się to jednym z głównych motywów negatywnej opinii M. Robespierre’a o działalności polityków polskich), był po upadku żyrondystów dwukrotnie więziony. Wracając do kraju wysłał lekkomyślnie z Pragi normalną pocztą listy do polskich emigrantów w Saksonii, które zostały przejęte przez władze austriackie. M. wrócił do Polski w końcu listopada 1793 i zamieszkał w swym majątku w Tarchominie pod Warszawą, ale 6 XII t. r. został zatrzymany w areszcie domowym na rozkaz ambasadora carskiego J.J. Sieversa jako podejrzany o sympatie i kontakty z francuskimi rewolucjonistami. Dzięki przychylności dokonującego aresztowania podpułkownika S. Apraksina zdołał zniszczyć kompromitujące go papiery, ale jego korespondencja z Francją stała się głównym pretekstem do represji przeciw Francuzom przebywającym w Warszawie. Dzięki pomocy króla i swej żony – po złożeniu własnoręcznej deklaracji (z oświadczeniem pełnej lojalności względem Katarzyny II oraz potępieniem jakobinów i wszelkich działań rewolucyjnych i «buntowniczych») – odzyskał wolność ok. 20 II 1794.

Sympatyzując z Kołłątajem (Tokarz) M. uczestniczył w przygotowaniach do powstania 1794 r. i był jednym z czterech delegatów do króla, wysłanych bezpośrednio po zwycięstwie powstania w Warszawie (17 IV). Dn. 19 IV podpisał akces do powstania, 21 IV został mianowany radcą Wydziału Dyplomatycznego Rady Zastępczej Tymczasowej (RZT), 13 V wszedł do deputacji do spraw cyrkulacji pieniędzy; był stale obecny na sesjach RZT do momentu utworzenia 28 V Rady Najwyższej Narodowej (RNN), w której M. został zastępcą członka. W RNN został zastępcą radcy w Wydziale Żywności (nadzorował m. in. sprawy magazynów zbożowych w stolicy). Po wystąpieniach ludu warszawskiego 28 VI Kościuszko za pośrednictwem M-ego polecał RNN szybki wymiar sprawiedliwości na niektórych uczestnikach tych wystąpień; dn. 29 VI RNN wezwała M-ego do objęcia prezydencji w Wydziale Instrukcji Narodowej (na miejsce «jakobina» Franciszka Ksawerego Dmochowskiego). M. jednakże nie przyjął propozycji. Był jednym z autorów rewolucyjnej ustawy RNN powołującej Sąd Kryminalny Wojskowy i członkiem specjalnej komisji RNN utworzonej w celu rozpatrzenia projektu uwłaszczenia chłopów (przedstawionego przez «jakobina» Alojzego Orchowskiego) i utworzenia dozorów – zgodnie z uniwersałem połanieckim. Po klęsce maciejowickiej M. został powołany do dwóch kolejnych składów Rady Wojennej, a 7 XI 1794, wraz z Ignacym Potockim, uzgadniał z A. Suworowem na Pradze warunki kapitulacji Warszawy. Aresztowany 21 XII 1794, wraz z pięcioma innymi wybitnymi działaczami insurekcji, i uwięziony w Petersburgu, dzięki staraniom swej żony już 16 II 1795 został przeniesiony do aresztu domowego w mieście, a po uwolnieniu polskich działaczy przez cara Pawła I wyjechał z Petersburga w początkach 1797 r. W petersburskim więzieniu M. dla użytku władz spisał (8 <19> I 1795) swe zeznania pt. Ma confession, oględne, wskazujące na konieczność bliskich stosunków Polski z Rosją.

Po powrocie do kraju M. przystąpił ponownie, ale bardzo ostrożnie do robót patriotycznych. Identyfikacja jego osoby jest szczególnie w tym okresie utrudniona, gdyż obaj bracia, przebywając równocześnie za granicą, używali w korespondencji w celach konspiracyjnych tego samego pseudonimu Joseph Dupont, a M. używał nawet imienia swego brata. Tym niemniej istnieją wskazania, że to M. w maju t.r. prawdopodobnie uczestniczył w licznym spotkaniu przedstawicieli byłego obozu patriotycznego w Puławach w sprawie zwołania w Mediolanie zalimitowanego Sejmu Czteroletniego, ale wypowiadał się przeciw tej koncepcji. W listopadzie 1797 przybył z Brukseli do Paryża, gdzie – wspólnie z radykałem Piotrem Maleszewskim – złożył Bonapartemu „Pro memoria” przypominając mu sprawę polską (i potrzebę przywrócenia silnego państwa polskiego) w związku z toczącymi się wówczas w Rastadt negocjacjami pokojowymi z Austrią. W grudniu 1797 przedstawił Francji – pod wpływem Franciszka Barssa i jego przyjaciół – znacznie bardziej kompromisowe sugestie w tej kwestii, proponując przywrócenie Polski, obejmującej tylko ziemie trzeciego rozbioru i Śląska, połączonej z Saksonią. Dobra we Francji odziedziczone po ojcu zapewniały M-emu dostatnie życie i pozwalały na kultywowanie własnych zainteresowań sprawami rolnictwa, przemysłu i administracji. Przyczyniło się to do powołania go na członka Tow. Przyjaciół Nauk (TPN) w Warszawie, w którego działalności nie brał zresztą żadnego udziału. W r. 1802 powrócił do kraju i zamieszkał w swym majątku w Tarchominie. Sprowadził tu kilkanaście rodzin chłopów francuskich, starając się przy ich pomocy stworzyć wzorowe gospodarstwa i propagować postęp w rolnictwie wśród własnych poddanych. Równocześnie w l. 1802–6, realizując postulaty wydawnicze TPN w Warszawie, założył własną drukarnię w swym pałacu przy ul. Przejazd i Nowolipie 646 (dzisiejszy Pałac Mostowskich), dla której sprowadził nowoczesne czcionki z drukarni Didotów w Paryżu i z Lipska. Szczególnie zasłużył się serią wydawniczą Wybór Pisarzów Polskich (t. 1–27, 1803–5), w której znalazły się m. in. dzieła Jana Kochanowskiego, Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Górnickiego, Franciszka Bohomolca, Adama Naruszewicza, Niemcewicza, Józefa Szymanowskiego, Szymona Szymonowica, Tomasza Kajetana Węgierskiego, Józefa Bartłomieja i Szymona Zimorowiczów, a także przekłady Tacyta i Cezara. Drukowane w bardzo dużym – jak na owe czasy – nakładzie ponad tysiąca egzemplarzy i sprzedawane po niskich cenach «dla nauki ojczystego języka i poprawy zepsutego cudzoziemszczyzną smaku», miały przyczynić się do spopularyzowania najwybitniejszych dzieł polskiej literatury. Tymczasem książki leżały latami nie zakupione, narażając M-ego na znaczne straty. Popularyzowaniu czytelnictwa służyła także druga dwudziestotomowa seria – Wybór Powieści Moralnych i Romansów (1804–5) oraz Wybór Podróży Znakomitszych (t. 1–12, 1805–6). Nadal pozostawał M. w bliskich stosunkach z Czartoryskimi, prosząc Adama Jerzego Czartoryskiego o pomoc w załatwieniu trudnej ugody majątkowej braci Mostowskich z Ludwikiem Platerem i wyrażając gotowość sprzedania Uniw. Wil. kompletnego urządzenia drukarni. A równocześnie był podobno przeznaczony do tajnej misji do kwatery głównej Napoleona celem wysondowania jego stanowiska w sprawie polskiej w r. 1805.

W początkach 1806 r. M. ponownie przeniósł się do Francji, gdzie drogą kupna rozszerzył swój majątek ziemski. Mimo że w lutym 1807 został obrany dyrektorem skarbu w Komisji Rządzącej powstającego Ks. Warsz., dwukrotnie wzywany do powrotu, zrezygnował z tego stanowiska. Swą postawę tłumaczył chorobą i niepewną polityką Napoleona w sprawie polskiej («nie zdaje się, aby w planie ogólnym… wypadało mu zrobić z Polski kraj wielki i mocny»). Wrócił do kraju dopiero w r. 1812 po śmierci Jana Pawła Łuszczewskiego i mianowany został ministrem spraw wewnętrznych i religijnych (19 IX 1812). Równocześnie wznowił kontakty i współpracę z Czartoryskim, które słabnąc po r. 1816 trwały jednak aż do lat trzydziestych. Natychmiast po klęsce Francji, jeszcze pod koniec 1812 r., za pośrednictwem dowódców rosyjskich, a przede wszystkim skutecznie dopingując do działania Czartoryskiego, starał się doprowadzić do bezpośredniej łączności i porozumienia między ministrami Ks. Warsz. a carem Aleksandrem I, aby w ten sposób uratować odrębność polityczną ziem Księstwa, a może nawet rozszerzyć ją na część zaboru rosyjskiego. Nie liczył już na sukcesy Napoleona i – razem z Tadeuszem Matuszewiczem – opracował projekt przywrócenia Polski w oparciu o Rosję. Wszedł M. do grupy polityków, która pod kierunkiem Czartoryskiego w l. 1813–15 opracowywała zasady administracji i projekty dotyczące przyszłych losów ziem Ks. Warsz. W maju 1814 powołał go Aleksander I na członka «Komitetu Cywilnego» (zwanego też «Komitetem Reformy»), który miał przygotowywać propozycje wszelkich zmian w administracji, prawie i oświacie tych ziem. Dn. 1 XII 1815 M. został odznaczony Orderem Orła Białego.

W końcu 1815 r. M. wznowił swą akcję wydawniczą (m. in. „Śpiewy historyczne” Niemcewicza, 1816), ale prowadził ją już nie własnym nakładem, a w październiku 1820 dotychczasowy kierownik i współwłaściciel drukarni Onufry Łątkiewicz odkupił od M-ego część drukarni. W l. 1815–19, wspólnie z A. J. Czartoryskim, M. skupił w swym salonie grupę literatów (m. in. bywali u niego Niemcewicz, Franciszek Morawski, Maria z Czartoryskich ks. Wirtemberska, Kajetan Koźmian) oraz znawców literatury i teatru. Zebrani dyskutowali, a następnie publikowali recenzje przedstawień sceny warszawskiej (inicjując tym rozwiniętą krytykę teatralną w Polsce). Ogłaszali je opatrzone tylko znakiem X lub XX (stąd zwano ich «Towarzystwem Iksów») na łamach „Gazety Warszawskiej” i „Gazety Korespondenta Warszawskiego”. Iksowie, będąc przeważnie zwolennikami estetyki klasycystycznej (także M., przewodniczący Towarzystwa, prawdopodobnie autor m. in. pozytywnej recenzji z „Ludgardy” Ludwika Kropińskiego, 1816, drobnych notek i poezji ogłaszanych w „Nowym Pamiętniku Warszawskim”) oraz repertuaru klasycznego i dramaturgii francuskiej, odznaczali się przecież dużym liberalizmem.

Mianowany 1 XII 1815 ministrem prezydującym w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji, a od r. 1817 powołany także do Rady Administracyjnej Król. Pol., M. coraz więcej czasu (zwłaszcza w pierwszych latach) poświęcał sprawom swego resortu i polityce. Początkowo (np. na sejmie 1818 r.) demonstrował wielki entuzjazm i pełne zaufanie do Aleksandra I. Jako umiarkowany liberał (podobnie jak Stanisław Kostka Potocki i Tadeusz Matuszewicz) popierał początkowo projekty instytucji mających na celu umocnienie oddziaływania społeczeństwa i opinii publicznej na sfery rządzące (tzw. „Listy ufności”). W swych wystąpieniach w Radzie Stanu i w pismach kierowanych do Aleksandra I walczył o utrzymanie wolności druku, opiekował się prasą, dbał o jej interesy materialne i podniesienie poziomu. Stopniowo, po r. 1819, pod naciskiem namiestnika Józefa Zajączka i po faktycznym wyeliminowaniu grupy liberałów z rządu Król. Pol. biernie poddawał się, mimo demonstrowania niekiedy swej odrębnej opinii, prądowi reakcyjnemu. Mimo początkowych oporów wprowadzał w życie jako minister niekonstytucyjną cenzurę i zaostrzał ją – zgodnie z zaleceniami namiestnika. Na sejmie 1820 r., kiedy legalna opozycja liberalna najsilniej zaatakowała rząd, gorąco zachęcał do przyjęcia przedstawionych przez rząd projektów praw, apelował do posłów i deputowanych o umiarkowanie i cierpliwość, ale nadal nie wystąpił przeciw ograniczeniom konstytucji przez rząd. Zgodnie z własnym głębokim przekonaniem tłumaczył, iż żądanie pełnego poszanowania konstytucji, «choćby przy niemylnych prawidłach, ale w mylnej porze może nie tylko zwątlić otrzymane, ale nawet spodziewane korzyści». Zachowując dużą ostrożność, starał się jednakże łagodzić pewne sprawy. M. in. bronił Franciszka Grzymałę, redaktora „Sybilli Nadwiślańskiej”, gdy pismo to po 4 miesiącach istnienia w r. 1821 zlikwidowano. Podjął również próbę załagodzenia sprawy Wincentego Niemojowskiego, jednego z przywódców opozycji kaliskiej; wezwany przez w. ks. Konstantego na konferencję (koniec grudnia 1821), wraz z innymi uczestniczącymi ministrami wysuwał obiekcje natury prawnej, przeciwstawiając się w ten sposób N. Nowosilcowowi, który domagał się uznania Niemojowskiego za przestępcę politycznego i najsurowszych dla niego kar.

W pierwszych latach Królestwa M. zasłużył się krajowi swą bardzo żywą działalnością w dziedzinie oświaty i życia gospodarczego. Popierał rozwój szkolnictwa ludowego i zawodowego. W maju 1816 opracował projekt założenia szkoły kunsztów i rzemiosł na Bielanach, szkoły rolniczej w Wawrzyszewie i szkoły weterynarii w Rudce pod Warszawa, stając się tym sposobem jednym ze współtwórców Instytutu Agronomicznego, przemianowanego następnie na Instytut Gospodarstwa Wiejskiego na Marymoncie (poddanego początkowo jego zwierzchnictwu). Zainicjował ponadto zakładanie niedzielnych szkół rzemieślniczych. Był entuzjastą organizowania wielkich dorocznych jarmarków międzynarodowych w Warszawie, uważając iż przyczyni się to do ożywienia całej gospodarki kraju, a zwłaszcza do znacznego wzrostu roli Warszawy w handlu międzynarodowym, i z tych samych powodów wypowiadał się przeciw wysokim cłom protekcyjnym; postulował rozwój eksportu artykułów rolnych, a importu przemysłowych. W przemówieniu na sejmie 1818 r. przedstawił niektóre zasady rozwoju ekonomicznego Król. Pol., postulując prowadzenie świadomej długofalowej polityki mającej na celu protegowanie przemysłu i handlu zagranicznego, następnie szeroką i dobrze umotywowaną akcję inwestycyjną państwa w najpotrzebniejszych krajowi dziedzinach, które bywają pomijane przez prywatnych przedsiębiorców ze względu na szczególnie duże ryzyko i konieczność angażowania wielkich kapitałów. Sprowadzał pierwsze maszyny przędzalnicze, zakładał rządowe manufaktury sukiennicze, bawełniane, fajansów, dywanów itp., inicjował prace nad Kanałem Augustowskim i budową nowoczesnych dróg, ulepszył komunikację pocztową, stworzył kosztem skarbu wzorową stadninę koni i hodowlę owiec celem podniesienia jakości hodowli tych zwierząt w kraju, założył towarzystwo wyrobów zbożowych i pierwszy młyn parowy w Warszawie oraz zapewnił stały fundusz pomocy dla właścicieli budujących domy w stolicy, przyczyniał się do zakładania nowych osiedli i miast przemysłowych.

M. pozytywnie wpłynął na rozbudowę i upiększenie miast, a szczególnie Warszawy. Asygnował ze skarbu znaczne sumy na budowę lub przebudowę gmachów publicznych w klasycystycznym stylu (m. in. budowa Teatru Wielkiego w Warszawie), zakładanie alei oraz zjazdów do Wisły, upiększanie ogrodów publicznych. Kosztowne inicjatywy M-ego jako ministra niekiedy wywoływały w sejmie krytykę (np. w r. 1820), zaś koncepcje i akcje gospodarcze zostały częściowo przechwycone, a w większości odrzucone przez ministra przychodów i skarbu Ksawerego Druckiego-Lubeckiego. Ponadto M. był jednym ze współautorów zasad administracji państwowej, obowiązujących w Król. Pol., a zwłaszcza praw o zgromadzeniach gminnych i radach obywatelskich, o administracji miast i ich funduszach, o szarwarkach itp. Od schyłku 1822 r. (być może – zniechęcony polityką reakcyjną rządu) zaczął mniej uwagi poświęcać swym obowiązkom ministra, uważając, że nie można być dobrym ministrem polskim pod panowaniem rosyjskim. Zarówno stan zdrowia, jak sytuacja ogólna skłaniały go do coraz dłuższych pobytów w Tarchominie. Mianowany senatorem-wojewodą (13 VI 1825) w Sądzie Sejmowym nie uczestniczył, ale zajmował postawę bliską Lubeckiemu; w okresie śledztwa przeciw Tow. Patriotycznemu akceptował udział przedstawicieli senatu Królestwa w polsko-rosyjskiej komisji śledczej i on podobno przekonał prezesa Senatu o słuszności takiego stanowiska. W latach poprzedzających powstanie listopadowe, widząc narastające niezadowolenie społeczeństwa z powodu łamania konstytucji i obawiając się, iż dalszy rozwój wydarzeń może doprowadzić do ograniczenia odrębności Król. Pol., opowiadał się nawet za wyraźnym zawieszeniem konstytucji przy pełnym zagwarantowaniu szerokiej autonomii i praw Królestwa. W sejmie czerwcowym 1830 r. wystąpił z lekką krytyką Sądu Sejmowego, ale zarazem wyrażał powszechne w wyższych warstwach nadzieje na utrzymanie konstytucji. Mimo swych niewątpliwych zasług i wielu trzeźwych sądów nie cieszył się popularnością i sympatią polskiego społeczeństwa. Potępiał opozycję nielegalną, która oceniała go zdecydowanie negatywnie. Jesienią 1830 na murach Warszawy pojawiły się plakaciki wzywające do obicia M-ego.

Po wybuchu powstania listopadowego M. wszedł do Wydziału Wykonawczego Rady Administracyjnej, powołanego 1 XII, broniony przed atakami lewicy przez Niemcewicza. Już 4 XII uchylił się od zgody na powołanie Rządu Tymczasowego (nazwał go «dzieckiem rewolucji»), ale nieoficjalnie uczestniczył jeszcze w następnych dniach (podobnie jak Lubecki) w posiedzeniach nowego rządu. Prawdopodobnie po objęciu dyktatury przez Józefa Chłopickiego usunął się od dalszego udziału we władzach i nie podpisał aktu powstania. Wiosną 1831 Czartoryski jako prezes Rządu Narodowego wysłał go do Berlina z misją dyplomatyczną, której celem było nakłonienie Prus i dyplomacji francuskiej, aby interweniowały w sposób nieoficjalny u Mikołaja I na rzecz Polaków lub zapośredniczyły negocjacje między stronami; Czartoryski w ten sposób osłaniał jego faktyczną ucieczkę z powstańczej Warszawy. M. lekceważył «ulicę» i «motłoch» i nie wierzył w zwycięstwo powstania; nie podjął niemal żadnych działań w Berlinie, a widząc niemożliwość pozyskania poparcia lub choćby przychylnej neutralności Prus, domagał się w swej korespondencji z Czartoryskim ponownych, skuteczniejszych rokowań z Mikołajem I.

W pierwszych latach po upadku powstania M. pozostał w Berlinie, gdzie – jak zapewniał – trzymała go «bliskość dymów ojczystych», a w rzeczywistości – chęć uniknięcia jakichkolwiek wyraźnych kontaktów z emigracją polityczną. W r. 1832 otrzymał dymisję (wraz z emeryturą) z powodu podeszłego wieku i zezwolenie na stały pobyt we Francji. Prawdopodobnie pod koniec 1833 r. przeniósł się do Paryża, nadal – wbrew nadziejom Czartoryskiego i Joachima Lelewela – unikając jakiegokolwiek zaangażowania się w sprawy polityczne i polski ruch narodowy. W osobistej korespondencji lub rozmowach z Czartoryskim potępiał polityczną i propagandową działalność Wielkiej Emigracji, a nawet jakiekolwiek gesty zainteresowania i sympatii dla sprawy polskiej ze strony polityków i społeczeństw zachodnioeuropejskich. Uważał, że pogłębiają one tylko antypolskie tendencje w polityce zaborców i pogarszają sytuację kraju, gdy «naród pragnie odetchnąć, wypocząć i materialnie się pokrzepić». Do końca nie włączył się do życia polskiej emigracji współpracując jedynie z redakcją „Biographie universelle” L. G. Michauda, dla której opracował kilka artykułów biograficznych wybitnych Polaków (m. in. Tadeusza Czackiego i Adama Naruszewicza). Nie zapominał też o kraju. W r. 1838 w „Tygodniku Rolniczo-Technologicznym” ukazała się jego praca O domowym wyrabianiu i rafinowaniu cukru z buraków, wydana następnie w l. 1839 i 1841.

Zmarł M. 6 XII 1842 w Billancourt pod Paryżem, pochowany na paryskim cmentarzu Montmartre obok swojej drugiej żony. Córka wybiła w Paryżu na jego cześć medal z napisem: «Mąż stanu, rolnik, obywatel, mówca, poeta, literat, prace całego życia krajowi poświęcał». Wg Maliszewskiego pozostawił po sobie 4-tomowe rękopiśmienne pamiętniki, które zaginęły. M., jeden z najlepszych mówców sejmowych (w druku ukazały się liczne jego Głosy i Mowy… sejmowe, głównie z okresu Król. Pol.), ruchliwy działacz polityczny, energiczny i pomysłowy minister, świetny administrator, był jednym z wybitniejszych przedstawicieli ostatniego pokolenia oświeconych. Mimo niewątpliwych zasług przeszedł do historii jako wolterianin, epikurejczyk i sybaryta, zimny egoista, sceptyk, a nawet cynik (Barzykowski, Rzewuska itd.). Ten w dużym stopniu nieprawdziwy, tendencyjny portret ukształtował się pod wpływem ostatniego ćwierćwiecza jego życia.

Pierwszą żoną M-ego od ok. r. 1787 była Anna Barbara Olimpia z Radziwiłłów (zob.), po raz pierwszy zamężna za Augustem Dominikiem Przezdzieckim. Po rozwodzie z nią w r. 1802 M. ożenił się powtórnie z Marianną (Marią) Potocką (1780–1837), starościanką kaniowską, wdową po Michale Szymanowskim. Z drugiego małżeństwa pozostawił syna Tadeusza, młodo zmarłego, oraz cztery córki: Józefę (żonę barona Pawła Morenheima, a następnie Pawła Muchanowa), Izabellę (żonę Aleksandra Potockiego, a po rozwodzie z nim – Edwarda Starzyńskiego), Pelagię (żonę Aleksandra Komara) i Różę (żonę Eustachego Sapiehy). Wnukiem M-ego był Bolesław Starzyński.

Litografia przedstawiająca M-ego w 76 r. życia (rys. Kurowskiego z natury) w zbiorach B. Pol. w Paryżu; Litografia S. Marszałkiewicza wg obrazu A. Brodowskiego, tamże; Rysunek Polkowskiego w „Tyg. Illustr.” 1860 nr 15 s. 113; – Estreicher; Nowy Korbut, V, VI cz. 2; Maliszewski, Bibliogr. pamiętników; Mincer W., Miscellanea bibliograficzne XVIII w., „Pam. Liter.” R. 47: 1956 z. 1; Enc. Wiedzy o Książce; W. Enc. Ilustr.; Biographie universelle. Nouvelle édition, Paris 1854–8 XXIX (art. L. G. Michauda młodszego); Słown. Pracowników Książki Pol.; Uruski, XI; Żychliński, X 230–3; – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918–19 I–III; Bartoszewicz K., Utworzenie Królestwa Kongresowego, Kr. 1916; Bieliński, Uniw. Wil., II–III; Bobkowska W., Nowe prądy w polskim szkolnictwie ludowym w początkach XIX w., Kr. 1918; Bojasiński J., Rządy tymczasowe w Królestwie Polskim, W. 1902; Dihm J., Kościuszko nieznany, Wr. 1969; tenże, Trzeci Maj, Kr. 1932 s. 19; Drewnowski K., Dziennikarstwo polskie za czasów powstania kościuszkowskiego, „Przegl. Hist.” 1935 z. 1 s. 184; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy 1821–1829, W. 1970; Eisenbach A., Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, W. 1972; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1877 I; Gadon, Emigracja pol., I, III; Gąsiorowska N., Ministrowie Królestwa Kongresowego jako gospodarze Warszawy, W. 1919; taż, Wolność druku w Królestwie Kongresowym 1815–1830, W. 1916; German F., Chopin i literaci warszawscy, Kr. 1960; Gołba Z., Rozwój władz Królestwa Polskiego w okresie powstania listopadowego, Wr. 1971; Goriaczko A., Gazeta Narodowa i Obca, W. 1953; Grodek A., Papierowe pieniądze podczas insurekcji 1794 roku. Rozwój kapitalizmu w Polsce, W. 1963; tenże, Piotr Maleszewski, W. 1936; Grotowski Z., Statyści polscy początku XIX stulecia, Kr. 1923; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Iwaszkiewicz J., T. Mostowski – minister spraw wewnętrznych b. Królestwa Kongresowego, „Gaz. Administracji i Policji Państw.” R. 10: 1928 nr 1 s. 1–3; Janik M., Hugo Kołłątaj, Lw. 1913; Kowalska A., Przedmickiewiczowska krytyka krytyki Iksów, Zesz. Nauk. Uniw. Łódz. Z. 3, Ł. 1956; taż, Warszawa literacka w okresie przełomu kulturalnego 1815–1822, W. 1961; Kowecki J., Pospolite ruszenie w insurekcji 1794 r., W. 1963; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, I 126 n., 132, 337 (reprod. portretu); Leśnodorski B., Polscy jakobini, W. 1960; Łojek J., Studia nad prasą i opinią publiczną w Królestwie Polskim 1815–1830, W. 1966; tenże, Upadek Konstytucji 3 maja, Wr. 1976; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk, W. 1953 s. 48 n., 51; Pachoński J., Legiony polskie, W. 1969–71 I, II, III; Platt J., T. Mostowski jako wydawca. Z problemów „polskich Didotów”, „Ze Skarbca Kultury” 1960 z. 1 (12); Przelaskowski R., Sejm warszawski roku 1825, W. 1929, Rozpr. Hist. Tow. Nauk. Warsz., VII; Skałkowski A. M., O kokardę Legionów, Lw. 1912; tenże, Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3-go Maja, P. 1930 s. 30; Smoleński W., Mieszczaństwo warszawskie, W. 1917; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; tenże, Studia historyczne, W. 1925 s. 166–70; Smolka S., Polityka Lubeckiego, Kr. 1906; Sokolnicki M., Tadeusz i Józef Mostowscy i czynności polityczne polskie w 1792 r. i 1797, „Przegl. Hist.” T. 6: 1908; Suchodolski B., Studia z dziejów polskiej myśli filozoficznej i naukowej, W. 1958; Tokarz W., Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 roku, Kr. 1911; Więckowska H., Opozycja liberalna w Królestwie Kongresowym, W. 1925; Wójcicki K. W., Społeczność Warszawy w początkach naszego stulecia (1800–1830), W. 1877 s. 11–21; Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w dobie rozbiorów, W. 1959; tenże, Ignacy Wyssogota Zakrzewski, W. 1963; Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym, Gd. 1967; – Akty powstania Kościuszki, I–III; Arch. Wybickiego, I–II; Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1883–4 I–V; Bignon E., Polska w r. 1811 i 1813. Pamiętnik francuskiego dyplomaty, Wil. 1913 I–II; Diariusz Sejmu Król. Pol. 1818, W. [b.r.] I–III; Dmochowski F. S., Wspomnienia od 1806 do 1830, W. 1959; Dziennik posiedzeń izby poselskiej… 1820 r., W. [1820] s. 345 n.; Instrukcje i depesze rezydentów francuskich w Warszawie 1807–1813, Kr. 1914 II; Jenerał Zamoyski 1803–1868, P. 1914 II–III; Kiliński J., Pamiętniki, W. 1958; Korespondencja Lubeckiego z ministrami sekretarzami stanu, Kr. 1909 I–IV; Koźmian A. E., Wspomnienia, P. 1867 I–II; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1973 I–III; Lelewel, Listy emigracyjne, I; Lisicki H., Listy ks. Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej do T. M-ego, „Gaz. Lwow.” 1885 nr 171–6; Materiały do dziejów Komisji Rządzącej, Kr. 1918 I; Materiały do dziejów teatru w Polsce, IV: Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów 1815–1830, Wr. 1956; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1958 I–II; tenże, Pamiętniki 1811–1820, P. 1871 II 36, 46, 73, 416; Ogiński M., Pamiętniki o Polsce i Polakach, P. 1870 I 254 i in.; Rzewuska R., Mémoires (1788–1865), Rzym 1939 I 539–40; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; Vol. leg., IX 227; Zwierkowski W., Rys powstania, walki i działań Polaków 1830–1831…, W. 1973; – „Gaz. Rządowa” 1794 (lato); „Gaz. Wolna Warsz.” 1794 nr 20; „Tyg. Illustr.” 1860 t. I s. 113–15 (życiorys napisany przez F. M. Sobieszczańskiego); – AGAD: Kancelaria Nowosilcowa, Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji, Protokoły Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego; Arch. w Wilanowie: vol. 97 (poz. 7), 265, 268, 271 (listy do Glücksberga), 280 (15 listów do Ignacego Potockiego) i 287 (listy od Anny Olimpii z Radziwiłłów); B. Czart.: rkp. 734 (10 listów do Stanisława Augusta), 4947, 5503 i 5447 (listy do A. J. Czartoryskiego z 1801–1818), Ewidencja rkp. 591; B. Kórn.: rkp. 1079 s. 209–18 (głos M-ego w sejmie 6 VI 1791); B. Narod.: rkp. BOZ 834 (Piattoli do M-ego, 1792 r.); B. Ossol.: rkp. 4187/II, 11655/II, 12294/III i 12911/III (m. in. od Feliksa Łubieńskiego); B. PAN w Kr.: rkp. 1054 i 2031/I; B. Pol. w Paryżu: rkp. 335 (korespondencja między M-m a Piotrem Kluczewskim z lata 1812) i 492 (listy do J. U. Niemcewicza).

Jerzy Skowronek